سد تاریخی کریت korit dam

سد کریت بلندترین سد جهان تا ۵۵۰ سال

سد  قوسی کریت در نزدیکی طبس که در حدود ۷ قرن پیش، با ارتفاع ۶۰ متر تا اوایل قرن بیستم بلندترین سد جهان بود.و می‌تواند به عنوان یک نمونه عالی مهندسی ارزش غریزی و طراحی و ساخت بهینه سد، الهام دهنده مهندسین آب در سراسر جهان باشد که مهمترین چالش‌های بشر در قرن بیست ویکم را در پیش رو دارند.

بلندترین سد جهان برای ۵۵۰ سال

سد کریت در یک درة بسیار تنگ، در یک منطقه کوهستانی در ۳۰ کیلومتری کویر نمک در سال ۷۳۰ شمسی احداث گردید. این سد قوسی ـ وزنی که در ۴۲ کیلومتری طبس قرار دارد، به خاطر ارتفاع استثنایی ۶۰ متر که تا اوایل قرن بیستم یک رکورد جهانی محسوب می‌گردید، قابل تأمل می‌باشد. طول تاج تنها ۸۰ درصد ارتفاع سد و ضخامت آن ۲/۱ متر می‌باشد. برخلاف سدهای وزنی شیب پایین دست قائم و شیب بالا دست آن مایل می باشد. این مسئله ظاهراً به علت صعوبت دسترسی به پایین دست سد می‌باشد. مانند دیگر سدهای ایران مصالح سد، سنگ و ساروج (ترکیبی از آهک، خاک رس، خاکستر و آب) است. این مصالح به ساروج خصوصیاتی مشابه خاکسترهای آتشفشانی می‌دهند. آجرهای مربعی شکل به ابعاد ۳۷ سانتیمتر در آخرین مرحلة احداث حدود ۱۵۰ سال پیش مورد استفاده قرار گرفت ۱۹۹۴) (Schnitter, (Gobolt, 1973) . این سد آب رودخانه کریت را برای مزارع روستایی کریت تنظیم نموده است. این روستا در ۲۶ کیلومتری پایین دست محل سد قرار دارد. بعد از سد، رودخانه از یک دره تنگ به طول ۵ کیلومتر عبور می‌کند و سپس وارد دشت می‌شود. قبل از آنکه یک جاده دسترسی به طول ۱۳ کیلومتر در سال ۱۳۷۵ احداث شود، بیش از ۱۰ ساعت کوهنوردی برای رسیدن به ساختگاه سد لازم بود؛ بنابراین کلیه مصالح لازم در محل سد تهیه می‌گردید. یک چشمه که دارای آب دائمی است منبع اصلی تأمین آب در حین احداث بوده است. آهک در محل تولید شده و به نظر می‌رسد که حتی غذا هم عمدتاً به وسیله شکار تأمین می‌گردیده است. دره به خصوص در نیمه پایین بسیار تنگ است(عرض دره در بستر رودخانه ۲ متر می‌باشد). یک دره بسیار تنگ، با دسترسی سخت برای ۵ کیلومتر در پایین دست ادامه می‌یابد و درست در بالا دست محل ساختگاه سد قدیمی دره باز می‌شود؛ سد جدید پیشنهادی به ارتفاع ۸۷ در ۱۰ متری بالا دست سد، دارای طول تاجی معادل ۱۹۳ متر است؛ در حالی که طول تاج سد قدیمی ۵۰ متر می باشد. زمین شناسی ساختگاه در رابطه با پایداری و آب بندی ـ مخزن همانطوری که تجربه ۶۵۰ سال بهره برداری از سد نشان می دهد ـ رضایت بخش بوده است. مطالعات اخیر نیز محل احداث سد قدیمی را به عنوان بهترین ساختگاه برگزیده است. این امر نشان می‌دهد که تمامی ساختگاهای مناسب شناسایی و بدقت مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته بودند. رسوب کم رودخانه که قسمت عمده آب آن از چشمه تامین می‌شد، نیز از مزایای مهم ساختگاه است.

۳- درس هایی از سد کریت رودخانه کریت منبع عمده تأمین آب برای روستای کریت است ( در حقیقت نام رودخانه از روستا گرفته شده است ). آورد سالانه رودخانه ۸ م م م در محل سد و ۵/۹ م م م در محل ورود به دشت می باشد. این دهکده در نزدیکی مرز کویر نمک قرار گرفته و واضح است که آب در این منطقه دارای ارزش حیاتی است. احداث سد به حکومت مغولان در ایران نسبت داده می شود؛ ولی با توجه به دور افتادگی منطقه طبس، به نظر می‌رسد که مهاجرت در اثر کشتارهای مشهور مغولان در شهرهای بزرگ و نیاز به آب بیشتر، انگیزه و تخصص لازم برای احداث بزرگترین دستاورد بشر در سد سازی در قرون وسطی را ایجاد نموده است. در این رابطه بایستی به این مسئله اشاره نمود که مغولان بسیاری از سدها و ابینه‌های مهم آبی را تخریب نمودند و با طرح‌ریزی چنین بنای آبی عظیمی بسیار فاصله داشتند. به علاوه از زمان احداث، مردم دهکده کریت انحصاراً مسئولیت مرمت، نگهداری و بهره‌برداری از سد را به عهده داشتند. به علت تکنولوژی ابتدایی قرن سیزدهم، سازندگان ژرف بین و با فراست سد کریت، مجبور بودند با تکیه بر خلاقیت و نوآوری خود ساخت این دستاورد مهم در سد سازی را به انجام برسانند.

۳-۱ انحراف رودخانه در هنگام احداث به منظور اجتناب از احداث تونل انحراف (که در آن زمان امکان پذیر نبود)، سد بر روی یک طاق آجری در ۱۰ متری بالای بستر رودخانه احداث گردید. قسمت پایین دست در یک فصل خشک و بعد از اتمام قسمت بالایی ساخته شد. در نتیجه در حین احداث، رودخانه از زیر طاق عبور کرده و نیازی به سیستم انحراف نبوده است. همین روش ۵۰ سال بعد برای احداث سد عباسی (یا طاق عباسی) در۲۵ کیلومتری شمال شرق طبس بنحو بسیار هوشمندانه‌ای بکار گرفته شده است . کارکرد اصلی سد عباسی کاهش پیک سیـلاب‌های رودخانه نهرین برا ی حفاظت از شهر طبس می‌باشد و بنابراین نحو احداث سد بر روی طاق همخوانی بسیار خوبی با کارکرد این سد تاخیری دارد. هم اکنون نیز سد بتنـی قوسی کوثر در جنوب ایران بر روی یک پل خرپای، در حال احداث می باشد. حجم بدنه سد ۲۶۰ هزار متر مکعب خواهد بود و استفاده از این روش موجب کاهش دوره احداث از ۵۳ به ۲۸ ماده به میزان حدود ۵۰ درصد می‌گردد (خواجه موگهی، ۱۳۷۷). نکته مهم دیگری که بایستی در مورد سد عباسی به آن اشاره نمود، این است که سد به معنای واقعی کلمه یک توسعه پایدار محسوب می‌شود و می‌توان انتظار داشت این سد صدها و هزاران سال سیلاب‌های رودخانه نحرین را کاهش دهد. بنظر می‌رسد تنها خطر که می‌تواند این سد تاریخی را بنحو جدی تهدید می‌کند فعالیت‌های توسعه‌ای باشد.۳-۲ مقاومت در مقابل روگذری سد سازان ۵۰ سال قبل نمی‌توانستند سیلاب‌های نادر رودخانه را برآورد کنند و قادر به حفاری برای سرریز در سنگ نبودند. در نتیجه انتخاب قوسی بودن سد و مقاومت زیاد ساروج در مقابل فرسایش، موجب مقاوم بودن سد در مقابل روگذری سیلاب گردید. راهبرد حاکم برای ایمن سازی سدهای بزرگ در سیلاب‌های نادر بر کاهش ریسک روگذری به حدود صفر استوار گــردیده است. از طــرف دیگر با توجه به عدم قطعیت‌های مهندسی آب و ملاحظات اقتصادی، سازه‌ها بایستی به نحوی طراحی شوند که بتوانند با سیلاب‌های بسیار بزرگتر از سیلابهای طراحی تطبیق نموده و ایمن بمانند. • از ۱۹۸۰ میلادی، پوشش بتن غلطکی برای مقاوم سازی ۷۰ سد خاکی موجود با سرریز ناکافی در آمریکا به کار گرفته شده است. این روش کارآ و اقتصادی شناخته شده است(Hansen, 1999).

منبع: دانشنامه طبس